مروری بر وضعیت طرح مشاغل خانگی
عرصه سوم- روشنک آستارکی: پروین هدایتی، معاون سرمایه‌های اجتماعی مرکز امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری در دولت دهم روز شنبه ۵ اردیبهشت ماه جاری با تاکید بر اینکه دولت در حوزه مشاغل خانگی به دلیل عدم هماهنگی میان حوزه مردمی و حوزه دولتی آن موفق نبوده است، گفت: «بخشی از محصولات صنایع داخلی را می‌توان به گونه‌ای ساماندهی کرد که در خانه‌ها قابل تولید باشد. در این شرایط صنعت را به داخل خانه‌ها برده‌ایم. دولت باید با صنایع در این زمینه هماهنگی‌های لازم را انجام و آموزش‌های لازم را به متقاضیان ارائه دهد و ساز و کارهای لازم را برای مشاغل خانگی در قدم‌های اولیه برقرار کند. بنا به گفته پروین هدایتی در دولت دهم حدود ۱۵۰ زیر رشته از مشاغل خانگی شناسایی شده بود و لیست این مشاغل همچنان در حال گسترش بوده است.»
بنا بر تعاریف کسب و کار خانگی شرایطی است که فرد شغل خود را به منـزل می‌آورد و به جای اینکه هزینـه‌هـای زیادی برای اجاره یا خرید ساختمان بدهد، می‌تواند در منزل خود، کـار و شغل خود را به انجام برساند. در این نوع کسب و کار، ارزش افزوده کالا‌ها و خدمات تولید شده، نصیب صاحب خانه می‌شود. نکته قابل توجه در مورد مشاغل خانگی این است که منظور از شغل، شغلی است که خدمت یا محصول آن به بازار عرضه می‌شود یعنی ارزش بازاری پیدا می‌کند و در اقتصاد می‌توان برای آن قیمت تعیین کرد وگرنه کارهای بسیاری هستند که در خانه انجام می‌شود، اما ارزش بازاری پیدا نمی‌کند.
مطابق قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، این گروه شامل آن دسته از فعالیت‌هایی است که توسط عضو یا اعضای خانواده در فضای مسکونی در قالب یک طرح کسب و کار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحد‌های مسکونی هم‌جوار شکل می‌گیرد و منجر به تولید و یا کالای قابل عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی خواهد شد.
دیرکرد در پرداخت تسهیلات
در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، مجلس شورای اسلامی طرح ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی را در خرداد ماه سال ۸۹ برای اجرا به دولت دهم ارسال کرد. بر طبق این قانون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی موظف شد تا ساز و کار مناسب را برای ایجاد دبیرخانه دائمی ستاد مشاغل خانگی با امکانات موجود فراهم آورد و فهرست مشاغل خانگی مجاز را هر ساله به تصویب برساند. بنا به گفته حمید حاجی عبدالوهاب، معاون وزیر کار وقت، در شهریورماه ۸۹، ۲۱ دستگاه اجرایی در ستاد ساماندهی مشاغل خانگی عضویت داشتند و معافیت‌های مالیاتی، معافیت عوارض اداری و تجاری، پرداخت وام قرض الحسنه اشتغال و ایجاد بازارهای محلی برای عرضه محصولات خانگی از جمله امتیازات طرح مشاغل خانگی بیان شده بود. هر چند زنان از این طرح استقبال زیادی کردند اما برخلاف اینکه قرار بود از ابتدا تسهیلات بانکی در اختیار متقاضیان این طرح قرار گیرد اما پس از گذشت ۲ سال و از سال ۹۱ پرداخت تسهیلات آغاز شد. این در حالی بود که روند اعطای این تسهیلات نیز برخلاف وعده دولت بسیار طولانی بود.
پس از روی کار آمدن دولت یازدهم و با بررسی عملکرد دولت‌های نهم و دهم کار‌شناسان معتقد بودند این طرح نتوانسته موفقیتی کسب کند. حمید حاج اسماعیلی، کار‌شناس بازار کار در این زمینه معتقد است دولت‌های نهم و دهم در زمینه طرح مشاغل خانگی بازار داغ و تبلیغات فراوانی داشتند که خارج از ظرفیت واقعی این طرح بوده و در نهایت نحوه اجرای این طرح‌ها و تسهیلات پرداخت شده مسائلی به وجود آوررد که منجر به ناموفق بودن این برنامه شد.
تاثیر مشاغل خانگی بر نرخ بیکاری
گفتنی است شاید اصلیترین هدف ساماندهی مشاغل خانگی، کاهش نرخ بیکاری بوده است.
این در حالی‌ست که اقتصاددانان معتقدند اشتغال سرمایه‌بر از ضریب پایداری بیشتری نسبت به اشتغال کاربر برخوردار است ولی از آنجایی که اشتغال سرمایه‌بر مستلزم سرمایه‌گذاری کلان بوده و بازدهی آن در بلند‌مدت است لذا در کوتاه مدت برای غلبه بر مشکل بیکاری این روش مفید و می‌سر نیست.
براین اساس تجربه نشان داده است که توسعه کسب و کارهای کوچک به دلیل ساختار ساده و زودبازدهی و نیاز اندک به سرمایه در جهت متعادل کردن بازار کار موثر بوده است، در کشور ما با توجه به ترکیب جمعیتی، کسب و کارهای کوچک خانگی می‌تواند بازدهی مناسبی داشته باشد و در کوتاه مدت و حتی در میان مدت در رفع مشکل بیکاری موثر باشد. همچنین عدم تعریف مشخص از قوانین کسب‌وکار خانگی یکی از مشکلات این طرح بیان شده است.
روح الله احمدی کار‌شناس کارآفرینی یکی از مشکلات طرح مشاغل خانگی را در ایران عدم تعریف مشخص از قوانین کسب و کار خانگی عنوان کرده و گفته است: فرهنگ سازی، اطلاع رسانی، شفافیت در کار و استفاده از فناوری it در مشاغل خانگی همراه با مشکلاتی» از دیگر مشکلات طرح مشاغل خانگی نامشخص بودن نحوه چتر حمایتی بیمه برای افراد تحت پوشش مشاغل خانگی است که برخی نمایندگان مجلس از شفاف نبودن آن ابراز نگرانی دارند. «خواهد بود که نیاز به زیرساخت مناسب در کشور دارد.
حال دولت یازدهم نیز پس از دو سال از روی کار آمدن معتقد است توانسته در این زمینه موفق عمل کند و آمارهایی از اشتغال زایی در این حوزه ارائه می‌دهد. ارائه آمار و همچنین مشخص کردن چگونگی دریافت تسهیلات برای متقاضیان این طرح تا کنون از سوی دولت یازدهم مشخص شده است، اما باز هم قوانین مشخص و دقیقی در مورد شاخه‌های مختلفی که به عنوان مشاغل خانگی تعیین شده‌اند وجود ندارد، همچنین طرح بیمه شاغلین در این حوزه نیز مشخص نیست.
زنان از عرصه اجتماعی حذف می‌شوند؟
هر چند طرح مشاغل خانگی هنوز پس از پنج سال نتوانسته به نقطه ایده آل نزدیک شود، نگرانی دیگری نیز در مورد آن وجود دارد. برخی از فعالان حوزه زنان معتقدند از آنجا که عمدتا جامعه هدف این طرح زنان هستند، این طرح در ادامه سیاست‌های دولت و مجلس برای خانه نشین کردن زنان تصویب و اجرا شده است. این دغدغه با توجه به باور معاون امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری وقت که گفته بود ایجاد مشاغل خانگی می‌تواند در قالب طرح حجاب و عفاف صورت پذیرد و زنان با اشتغال در خانه‌های خود در محیط امن خانه‌ها کار کنند، جدی‌تر می‌شود. زهرا صدراعظم نوری که خود اولین زنی است که پس از انقلاب ۵۷ در سِمت شهردار مشغول به فعالیت شد و هم اکنون نیز معاون معصومه ابتکار در سازمان محیط زیست است، در این رابطه معتقد است این طرح پشتوانه‌ای است برای طرح تقلیل ساعت کار زنان و آن را به شکلاتی تشبیه می‌کند که در ابتدا شیرین است اما در پایان تلخ می‌شود و می‌گوید این طرح فرهنگی را ترویج می‌کند که کارفرمایان به سمت آقایان بروند و زنان در عرصه‌های اجتماعی حذف شوند. در سیستم اداری امروز زنان نمی‌توانند در خانه‌ها بنشینند و کار‌ها را در منازل انجام دهند و اگر این طرح بر زنان تاکید می‌ورزد هدفش حذف آن‌ها در عرصه‌های اجتماعی است.
حال باید دید طرحی که با گذشت پنج سال هنوز به سامان نرسیده، آیا می‌تواند تا پایان دولت یازدهم به هدف خود برسد؟ و در اینصورت آیا زنان به عنوان اصلیترین جامعه هدف این طرح، از وجود چنین طرحی متضرر و به قول زهرا صدراعظم نوری طعم تلخ آن را احساس می‌کنند یا خیر؟
