عصیان جامعه مدنی

عرصه سوم- مصاحبه با غسان عثمانی، عضو جنبش دانشجویی تونس

درمصاحبه پیش رو، آرتورو دِسیمونه با غسان عثمانی، کنشگر دانشجویی تونسی به گفت‌و‌گو می‌پردازد. غسان در این مصاحبه به مسائل مختلفی از جمله آینده تونس، جنبش خشونت پرهیز، اسلام گرایی، و انتخابات آتی (در زمان انجام این گفت‌و‌گو) اشاره می‌کند. وی می‌گوید: «انقلاب کنونی از دل ایدئولوژی‌های صلح جویانه‌زاده نشد، در این انقلاب بخصوص آرمان صلح طلبی و خشونت پرهیزی یا پایان بخشیدن به جنگ وجود خارجی ندارد. ویژگی «خشونت پرهیز» یا «بدون خون ریزی» انقلاب ما بیشتر در تار و پود فرهنگ‌های شمال آفریقایی و کارتاژی ما تنیده شده است. اهالی شمال آفریقا به خشونت به عنوان ابزاری مطمئن برای رسیدن به قدرت نگاه نمی‌کنند؛ برعکس، ما همیشه به دنبال این بوده‌ایم که به شکلی خشونت را دور بزنیم و از کنارش رد شویم، تا راهی بهتر و آرام‌تر بیابیم.»

برگردان: هومن عسکری

در ماه مه سال ۲۰۱۱، به عنوان بخشی از برنامه ای از طرف یک گروه رسانه‌ای غیر رسمی ایتالیایی موسوم به «جبهه آزادی اطلاعات» به کشور تونس سفر کردم تا با کنشگران و انقلابیون تونسی دیدار و گفت‌و‌گو داشته باشم. آنجا بود که با غسان عثمانی آشنا شدم و یک روز تحت نظارت دو دختر دانشجوی زیبای تونسی که خودشانحاضر به مصاحبه نشدند با غسان در کافه اونیورسال واقع در خیابان بورقیبا به گپ و گفت پرداختم. او تازه دهه سوم زندگی خود را آغاز کرده و بیست و چند ساله است، به من گفت که نامش را از روی نام غسان خنفانی برگزیده‌اند. شاعر فلسطینی خالق «سرزمین پرتقال‌های غمگین» که موساد خودرو شخصی‌اش را بمب گذاری کرد و او را به قتل رساند. ما به فرانسوی با هم صحبت کردیم، در آن سفر من تلاش می‌کردم فرانسوی زنگار گرفته‌ام را با خواندن کتاب زمستانی در مایورکا اثر ژورژ سَند، گردگیری کنم. غسان دانشجوی رشته تاریخ است و به نقد نو و مارکسیسم علاقه‌مند است.

دسیمونه: توضیح بده چرا این انقلاب خشونت پرهیز است. به نظر نمی‌رسد که طرفدار گاندی و صلح طلبی باشید.

غسان: انقلاب کنونی از دل ایدئولوژی‌های صلح جویانه‌زاده نشد، دراین انقلاب بخصوص آرمان صلح طلبی و خشونت پرهیزی یا پایان بخشیدن به جنگ وجود خارجی ندارد. ویژگی «خشونت پرهیز» یا «بدون خون ریزی» انقلاب ما بیشتر در تار و پود فرهنگ‌های شمال آفریقایی و کارتاژی ما تنیده شده است. اهالی شمال آفریقا به خشونت به عنوان ابزاری مطمئن برای رسیدن به قدرت نگاه نمی‌کنند؛ برعکس، ما همیشه به دنبال این بوده‌ایم که به شکلی خشونت را دور بزنیم و از کنارش رد شویم، تا راهی بهتر و آرام‌تر بیابیم. در چنین جوامعی کسی که به دنبال قدرت است ابزار دسیسه را در برابر خشونت بر می‌گزیند. ما تاریخچه ای در توطئه چینی در سکوت داریم که درفرهنگ ما راه حل هوشمندانه حل و فصل مشکلات در رویارویی با سرکوب است. این گرایش به توطئه تنها در عرصه سیاسی مملکت به چشم نمی‌خورد بلکه در دیگر لایه‌های اجتماع هم دیده می‌شود، مثلاً در خانواده‌ها وقتی که نبرد قدرت در می‌گیرد.

دسیمونه: اگر مردم همیشه به دنبال دسیسه چینی باشند، در چنین زمینه‌ای به نظرت همه دچار توهم توطئه نخواهند شد؟

غسان: تونسی‌ها در کل دچار سوءظن و پارانویا هستند، گرایشی در اجتماع ما به سمت سوءظن نسبت به همه وجود دارد که ناشی از خصلت زود قضاوت کننده ماست. امروز هم با شرایطی که به وجود آمده خصلت فوق خیلی قوی‌تر از گذشته پر و بال پیدا کرده، به همین ترتیب هم دولت گذرا یا «موقت» کنونی حضور نیروهای پلیس را دوبرابر کرده است. سابق بر این شمار نیروهای پلیس با افراد غیرنظامی برابری می‌کرد، اما امروز این تعداد افزایش یافته، با این تفاوت که کمتر به نظر می‌آیند، چون نیروهای لباس شخصی یا اعضای پلیس مخفی هستند.

دسیمونه: امید‌های انقلاب تونس چه هست و انقلابیون امروز در چه وضعیتی قرار دارند؟

غسان: آنچه کنشگر‌ها انجام داده‌اند بیشتر یک شورش بود، یک عصیان جامعه مدنی بود تا یک انقلاب. در حال حاضر ما تحت یک حکومت گذرا و موقت به سر می‌بریم تا انتخابات جدید در ماه ژوئیه فرا برسد. خیلی متأسفم که برای این به اینجا آمدید که یک انقلاب را نظاره گر باشید و در عوض با این حال و هوا مواجه شدید، باید برایتان دلسرد کننده بوده باشد. باز هم خیلی متأسفم که جیب بر‌ها کیف پولتان را دزدیدند. بسیاری از اعضای دولت موقت در حزب «تجمع دموکراتیک قانون اساسی» (آر سی دی) متعلق به بن علی عضویت داشتند، به همین جهت یک تنفر سراسری نسبت به این دولت موقت در میان مردم وجود دارد، مردم به این دولت علاقه‌ای ندارند و به آن احترام نمی‌گذارند. دولت پلیس مخفی دارد و سیاست‌های دولت سابق را دنبال می‌کند، کنشگر‌ها را می‌ترسانند، مردم را زیر نظر می‌گیرند، بین مردم داستان‌هایی درباره کنشگرهایی نقل می‌شود که توسط پلیس دولت موقت گروگان گرفته شدند و مورد تجاوز جنسی قرار گرقتند، در حالی که تجاوز به زندانیان سیاسی یک تاکتیک استاندارد برای ایجاد رعب و وحشت بود که توسط حکومت بن علی انجام می‌شد. مردم امروز حس می‌کنند که آزاد‌تر هستند و می‌توانند عصبانیت خود را بروز دهند، اما درگذشته به خاطر سرکوب خیلی کم حرف می‌زدند. این ترس هم وجود دارد که دولت موقت به کل انقلاب را بدزدد و در امور اختلال ایجاد کند، روز به روز به جو نگرانی افزوده می‌شود و مردم می‌گویند که بیم آن دارند که فرصت را از دست بدهند. شور و حال به وجود آمده در حال فروکش است و دلیل این وضع اختناقی است که دولت موقت فعلی علیه دستاورد‌های جنبش مدنی ایجاد کرده است.

دسیمونه: در ماه ژوئیه انتخاباتی1 در پیش روی داریم، به نظر شما در این انتخابات چه چیزی را شاهد خواهیم بود؟ .

غسان: البته واضح است که من نمی‌دانم چه خواهد شد. هم اکنون حدود ۷۷ حزب سیاسی وجود دارند که در تاریخ تونس پدیده تازه‌ای است، پیش از این و در دوران بن علی، تنها یک حزب «آر سی دی» و پنج حزب دیگر داشتیم که یا قدرتی نداشتند یا تحت نفوذ شدید حزب بن علی بودند. یک حزب استالینیست- لنینیست هم بود که خودش مسأله ساز است. امروزه ۷۷ تا حزب در تونس داریم.

دسیمونه: پس از سیستم تک حزبی به سیستم هرج و مرج و بالقوه چند حزبی رسیده‌اید.

غسان: این همه حزب می‌تواند برای تونس یک عامل مضر و مخرب باشد. اما در عین حال باید در نظر داشته باشید که ۷۷ حزب را کسی جدی نخواهد گرفت، هر شخص و دسته‌ای می‌خواهد برای خودش حزب تشکیل دهد، اما اکثر این ۷۷ حزب زیر مجموعه‌ها و انشعابات احزاب بزرگ‌تر و باسابقه‌تر هستند. برای همین هم نتوانسته‌ایم که این همه را به مثلاً ۱۵ حزب یا چیزی در این حدود تقلیل دهیم یا مجابشان کنیم تا با ادغام درون یکدیگر احزاب بزرگتری تشکیل دهند. ما نگران آینده هستیم، مقامات حزب «تجمع دموکراتیک قانون اساسی» (آر دی سی) به قدرت نخواهند رسید مگر اینکه در انتخابات دست به تقلب‌های گسترده بزنند، چیزی که، برای نمونه، در ایران شاهد آن بوده‌ایم. اما مردم تونس یک چنین تقلبی را تحمل نخواهند کرد، دولت هم این را می‌داند و بیم آن را دارد که مردم خشمگین شوند، به رغم جنگ کثیفی که هم اکنون در جریان است، ما مقام‌های دولتی را ترسانده‌ایم، چهره‌های وابسته به حزب «آر سی دی» درون دولت موقت هم وحشتزده هستند. اما جایی که در آن با چالش مواجهیم شاید تنها اقبال روزافزون حزب اسلام گرای «انهدا» در میان مردم باشد.

دسیمونه: آیا نگران نیستید که پس از سقوط رژیم سکولار بن علی در این شرایط یک رژیم اسلام گرای سرکوبگر با رأی مردم بر سر کار بیاید؟

غسان: من شخصاً آدم سکولاری هستم اما باید تأکید کنم که میان اسلامگرایی «انهدا» و اسلامگرایی حماس در فلسطین، حزب الله در لبنان و القائده تفاوت وجود دارد. من مخالف «انهدا» هستم اما آن‌ها در قالب یک حزب فعالیت می‌کنند و شیوه زندگی سکولار تونسی‌ها – که به هیچ وجه بنابر آموزه‌های اسلام نیست – را خواهند پذیرفت. اعضای انهدا ادعا می‌کنند که اسلام گرایانی میانه رو هستند، و سیاست مورد نظرشان شمول گرا و پیشرو است. می‌توانید با بسیاری از احزاب سیاسی دموکراتیک مسیحی که در اروپا دارید مقایسه‌شان کنید؛ خواهید دید که «انهدا» خیلی بیشتر از آنچه به «حماس» شباهت داشته باشد، به آن‌ها شبیه است. اکثریت تونسی‌های سکولار در مراکز شهری به آزادی‌های خود عادت کرده‌اند و در مقابل خطر اسلام گرایی، که کشورهایی مثل ایران دچار آن شدند، هیچ گونه نرمشی نشان نمی‌دهند. اینکه آیا «انهدا» بر سر قول‌های بردبارانه‌اش خواهد ماند بعید به نظر می‌رسد، بسیاری از تونسی‌ها نگرانند که «انهدا» در ‌‌نهایت امور را در دست بگیرد و قوانین و مقررات محدود کننده و ممنوعیت اموری مانند نوشیدن مشروبات الکلی و ادبیات غیر دینی را وضع و اجرا کند. تونسی‌ها، به ویژه در شهری مانند تونس، در مقایسه با بسیاری از مردم منطقه، بسیار نواندیش و تحصیلکرده هستند.

دسیمونه: من کمی قبل از این با یک کنشگر اسلام گرا صحبت کردم، و پس از شنیدن صحبت‌های او فکر می‌کردم که رژیم بن علی با خشونت مردم را مجبور می‌کرد که شیوه زندگی نوگرا و سکولار را برگزینند، شاید شبیه آنچه آتاتورک در ترکیه انجام داد. یک قطعه موسیقی رپ هم هست که، برای مثال، پلیس بن علی را متهم می‌کند که زنان محجبه را کتک می‌زنند. من درباره این مسئله اطلاع زیادی ندارم، ممکن است درباره این مسئله توضیح دهید؟

غسان: رژیم بن علی شباهتی به حکومت آتاتورک نداشت. حکومت بن علی یک دیکتاتوری روشنفکر نبود. استبداد بن علی فاقد ایدئولوژی بود، حتی یک ایدئولوژی منسجم فاشیستی. حکومت او در واقع یک دولت دست نشانده بود که منافع غرب را تأمین می‌کرد، فرانسه و ایالات متحده. سیستم تحت رهبری بن علی یک دولت پلیسی بود، که بابت فقدان ایدئولوژی معروف بود. رهبران آنهم به خاطر فساد و حماقت شهره عالم بودند.

دسیمونه: اما مردم اینجا خیلی نوگرا هستند. در جریان گردهمایی‌های بیرون هتل قصبه و جلوی کاخ دادگستری، من زنان زیادی را دیدم که در کسوت قضاوت بودند، به ظاهر زنان اینجا آزادی زیادی دارند. اگر واقعاً سیاست‌هایی نوگرا و قائل به حقوق زنان در مملکت دنبال نمی‌شد، برخورداری زنان از حقوقشان چگونه حاصل شد؟ اگر زنان تونس تا این حد تحصیلکرده هستند، آیا می‌توانیم بگوییم که رژیم بن علی واپس گرا بوده یا اینکه، بر عکس، مانند شاه در ایران سیاست‌های مترقیانه‌ای هم داشته است؟

غسان: زنان تونس به دلایل مختلف، فارغ از رژیم بن علی، روحیه آزادی دارند. بگذارید تأکید کنم که هیچ برنامه روشنفکرانه‌ای برای ساخت آینده جامعه در سیستم تمامیت خواه «آر سی دی» وجود نداشت. از جهت فرهنگی، زنان تونس از دیرباز با دیگر نقاط جهان اسلام تفاوت داشته‌اند، داشتن زنان بسیار قوی و دارای اراده مستقل در فرهنگ کارتاژ و بربر‌ها وجود دارد. ما در تاریخمان ملکه دیدو را داشته‌ایم، که به دلیل دلاوری در نبرد و توان رهبری‌اش زبانزد بود، کاهنا را داشته‌ایم که یک ملکه بربر بود که با قدرت زیاد در برابر نخستین امواج اسلامی کردن مقاومت کرد، تهاجم اسلامی که در ‌‌نهایت منجر به شکست فرهنگ‌های پیش از سلام در شمال آفریقا شد2.

بیشتر زنان تونسی در جامعه با حجاب ظاهر نمی‌شوند، اما در شرایط امروز بدبختانه بیش از پیش، درمیان بخشی از جمعیت کشور و در سطح جامعه وجود حجاب را مشاهده می‌کنیم. این مسئله تاحدی ناشی ازتبلیغات رژیم عربستان سعودی است، تبلیغات وهابی و خرافاتی که به جامعه ما نفوذ کرده و در حال گسترش است. مردم از یک سو خرافه‌های اسلامی وهابی را به دلیل نفوذ منطقه‌ای عربستان سعودی می‌پذیرند، جایی که بن علی هم اکنون در تبعید به سر می‌برد. از سوی دیگر، علت این وضع می‌تواند این حقیقت باشد که، همانطور که شما هم متوجه شدید، رژیم سرکوبگر پیشین بسیار سکولار وعلناً فاسد بود. تبلیغات رژیم عربستان سعودی بر روی لایه‌های ناراضی جامعه که دارای گرایش‌های اسلامی بوده‌اند تأثیرگذار بوده است، وهابی‌ها با نفوذ در این بخش از مردم گناهان رژیم پیشین را به بی‌دینی آن‌ها ربط داده‌اند. اما دلایل مخالفت بن علی با فعالیت‌های اسلام گرایانه چیز دیگری بود، درعین حال لزومی هم به رهایی از ذهنیت شدیداً اسلامی در بخشی از جامعه به چشم نمی‌خورد. آن دوران با افراد دارای گرایش‌های اسلامی بر سر منافع حزب «آر سی دی» بدرفتاری می‌شد چون این حزب با یک جنبش سیاسی و حزب اسلام گرا رقابت داشت، طبیعی است که هواداران آن حزب و جنبش مورد بدرفتاری‌های حکومت قرار می‌گرفتند. بله، زمانی بود که زنانی که روسری بر سر می‌کردند بیشتر مورد آزار و اذیت واقع می‌شدند، اما وضع دیگر ناراضیان هم آن موقع چندان بهتر نبود.

دسیمونه: امروز، قبل از این مصاحبه در مقابل «قصبه» دیدم که روزنامه نگار‌ها جلوی یک دادگاه جمع شدند تا با… مصاحبه کنند (نام شخص در مصاحبه حذف شده)، یک کنشگر سیاسی که می‌گوید توسط پلیس مخفی دولت موقت مورد تجاوز قرار گرفته، دادگاه پرونده تجاوز به او و شکایت از پلیس مخفی هم اکنون در جریان است. مرد شاکی در برابر خبرنگار‌ها به وضع رقت انگیزی شروع به جیغ زدن کرد و بعد هم به سرعت از محل دور شد. برای من که این صحنه را می‌دیدم جای شگفتی داشت، چرا او باید در برابر روزنامه نگار‌ها، در روز روشن و جلوی مردمی که آنجا دورش جمع شده بودند، یک چنین مسئله‌ای را تعریف کند؟

غسان: احتمال دارد که این کنشگر مورد تجاوز قرار گرفته باشد، این تاکتیک برای «آر سی دی» خیلی عادی و معمول بود که زندانیان سیاسی را مورد تعرض جنسی قرار دهند. اما دراین مورد بخصوص مطمئن نیستم. هر کسی این روز‌ها کنشگر شده و می‌خواهد زخم‌هایش درمبارزه را به بقیه نشان دهد. شخص شاکی مورد نظر شما چند هفته پیش و قبل از مصاحبه شما با وی، با الجزیره مصاحبه کرده بود. وقتی با این شبکه تلویزیونی گفت‌و‌گو می‌کرد اصلاً این طورکه شما تعریف می‌کنید برخورد نمی‌کرد، خیلی آرام و مسلط حرف می‌زد. برای همین این پیشامد می‌تواند عجیب باشد. رسانه‌های دولتی اغلب به این شخص حمله می‌کنند، و پلیس هم اورا متهم می‌کند که با پرداخت رشوه به مردم آن‌ها را برای انجام تظاهرات علیه دولت موقت تشویق می‌کند. به او اتهام زده بودند که با پرداخت ده یورو به بچه‌های کوچک برای پیوستن به تظاهرات رشوه داده است. واضح است که تمام این قبیل حرف‌ها دروغ دشمن است، اما این نکته را هم بگویم که او [از دید ما] یک کنشگر مظنون است که از سطح فکری چندان بالایی هم برخوردار نیست. با این همه حرکت او یک تحول در جامعه تونس محسوب می‌شود. پلیس مدت‌ها بود که به طورجمعی ناراضیان تونسی را مورد تعرض قرار می‌داد. اما این نخستین بار است که یک مرد می‌آید و اعلام می‌کند که هدف تجاوز جنسی سازمان یافته نیروهای پلیس قرار گرفته است. شرمساری سنتی و خوی مردانگی در جامعه ما مانع از این می‌شد که قربانیانی ازاین دست اعلام کنند که مورد آزار جنسی قرار گرفته‌اند. پس از پیشقدم شدن او، مردان جوان دیگری هم به حرکت آمده‌اند و داستان‌های خود را مطرح کرده‌اند که در بعضی موارد به احتمال قوی صحت دارند.

دسیمونه: آیا از شیوه‌های نظارتی که دولت موقت درمورد شما و دیگر کنشگران اجرا می‌کند نگرانی دارید؟

غسان: مشکل درحال حاضر نفوذ پلیس مخفی است: با هیچ کس صحبت نکن، تا وقتی در تونس هستی دوستی هیچ کسی را نپذیر. مواظب باش. وقتی شما را دیدیم گروهی دورتان را گرفته بودند که ادعا می‌کردند کنشگر هستند، این عده آدم مشکوک هستند و ما اعتمادی به آن‌ها نداریم. این چهارنفر را در تمام تظاهرات و راهپیمایی‌ها می‌بینیم، برخوردشان خیلی پرخاشگرانه است. سخنران‌ها را مسخره می‌کنند وهیچ وقت هیچ نشان و پلاکاردی با خود ندارند که مشخص کند از چه گروه و دسته‌ای هستند. بسیاری از کنشگرانی که با آن‌ها ملاقات خواهید کرد احتمالاً افسران پلیس مخفی هستند. ممکن است بخواهند شما را تخلیه اطلاعاتی کنند و ازطریق شما درباره کنشگران واقعی تونسی اطلاعات کسب کنند. یک چنین پیشامدی می‌تواند به ضرر مردم تونس و مبارزین باشد. وقتی با کنشگران خود خوانده صحبت می‌کنید خیلی احتیاط کنید.

اطلاعات بیشتر درباره آرتورووغسان را درسایت های زیربخوانید:

 1: انتخابات تا ماه اکتبر به تعویق افتاد. نتایج را دراینجا ملاحظه نمایید:

http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-15487647

2:کاهنا یکی از چهار ملکه تاریخی بربر‌ها بود که نقش قهرمانانه‌ای درمقاومت علیه تهاجم اسلامی عرب‌ها ایفا کرد.