عرصه سوم : سایه تحریم‌ها هر روز بر سر ایران سنگین‌تر می‌شود. تحریم‌هایی که قرار بود هدف‌مند باشند و به گفته وضع‌کنندگان‌شان، طوری طراحی شده بودند که به حاکمیت فشار بیاورند، این روزها بیش‌تر از هر زمانی مردم را تحت فشار قرار داده‌اند. بالا رفتن لحظه‌ای قیمت‌ها از ارز و طلا به مرغ و مایحتاج عمومی مردم رسیده است و صدای برخی انکار‌کنندگان گرانی هم در آمده است. به تاثیر این وضعیت اقتصادی بر فعالیت‌های مدنی و اجتماعی اما چندان توجهی نمی‌شود. برای گفت‌و‌گو درباره تحریم‌ها و تاثیر آن‌ها بر جامعه، سراغ دکتر “سارا بازوبندی”، محقق موسسه خاورمیانه در دانشگاه ملی سنگاپور رفتیم. او که تحلیل‌گر اقتصادی با حوزه علاقه‌مندی اقتصاد انرژی و اقتصاد سیاسی در کشورهای سر‌شار از نفت خلیج فارس است، تحقیقات گسترده‌ای بر روی جنبه‌های مختلف بودجه و ثروت در این کشور‌ها انجام داده و به‌تازگی کتابی با موضوع اقتصاد سیاسی بودجه حوزه خلیج فارس منتشر کرده است. او در این کتاب وضعیت کویت، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ایران را در این زمینه ارز‌یابی کرده است. خانم بازوبندی دارای مدرک کارشناسی ارشد اقتصاد از دانشگاه ردینگ انگلستان و مدرک دکترا در رشته مطالعات خاورمیانه از موسسه مطالعات عربی و اسلامی دانشگاه اکستر است.
مصاحبه رضا حاجی‌حسینی با دکتر سارا بازوبندی، تحلیل‌گر اقتصادی
– به‌نظر شما آیا تحریم‌ها از منظر اقتصادی بر امنیت اجتماعی ایرانیان تاثیر می‌گذارند؟ به‌عنوان مثال آیا برافزایش میزان بزهکاری، افزایش شمار کودکان کار یا کاهش خدمات درمانی تاثیری دارند؟
– دشواری‌های وضعیت اقتصادی در شرایط کنونی ایران به فاکتورهای مختلفی از جمله تحریم‌ها، نبود اعتماد در بازار ایران، بحران جهانی غذا و افزایش قیمت آن و سیاست‌های مالی اخیر دولت از جمله طرح هدف‌مند کردن یارانه‌ها باز‌می‌گردد. تورم، بی‌کاری و وضعیت اقتصادی نابسامان در ایران، قطعا به بالا رفتن آمار جرایم، فساد و فحشا و کاهش خدمات بهداشتی-درمانی می‌انجامد. به‌عنوان مثال واردات تجهیرات پزشکی و درمانی و دارو با مشکلات بیش‌تری مواجه خواهد شد که این امر، افزایش قیمت و کاهش کیفیت خدمات پزشکی را به‌دنبال خواهد داشت. قاچاق دارو نیز از پیامد‌های این ماجرا برای سیستم خدمات بهداشتی ایران خواهد بود. اتفاقی که پس از پایان جنگ عراق و ایران رو به کاهش گذاشته بود.
– آیا تحریم‌ها می‌توانند بر نحوه فعالیت جامعه مدنی در ایران هم تاثیر بگذارند؟ این تاثیر چه‌گونه می‌تواند باشد؟
– فعالیت‌های لازم برای تحقق جامعه مدنی و کار در جامعه مدنی به نیروی انسانی و منابع مالی نیازمند است. به نظر من تشدید تحریم‌های ایران بر هر دوی این‌ها، یعنی هم عامل انسانی و هم بودجه، اثرات منفی گذاشته و خواهد گذاشت. این تنگنای اقتصادی که ایران بر اثر تحریم‌ها با آن رو‌به‌رو خواهد شد، منابع اقتصادی کشور را محدود خواهد کرد و به این ترتیب امکانات مالی‌‌ای که ممکن بود تا پیش از این در اختیار فعالان مدنی قرار بگیرد، کم‌تر و کم‌تر خواهد شد. تاثیر تحریم‌ها بر نیروی انسانی علاقه‌مند به فعالیت در این زمینه هم کم و بیش به همین ترتیب است. از بین رفتن ظرفیت‌های مالی می‌تواند منجر به کم‌تر شدن تعداد علاقه‌مندان فعالیت‌های مدنی بشود و عده کسانی را که دوستدار پذیرش نقش فعال در برنامه‌های متفاوت سازمان‌های مدنی مختلف هستند، کاهش دهد. جدای از این‌که ممکن است برخی فعالان اجتماعی هم به‌دلیل دشواری‌های جدید ایجاد شده بر اثر تحریم‌ها، از ادامه راه صرف‌نظر کنند و عطای فعالیت‌های اجتماعی را به لقایش ببخشند.
– شما به تاثیر تحریم‌ها بر کاهش سرمایه انسانی و منابع مالی اشاره کردید. آیا فکر می‌کنید این موارد به مشکلات موجود کشور هم‌چون فرار مغزها و برون‌رفت سرمایه‌ها اضافه خواهد شد؟
– قطعا تشدید تحریم‌ها به بدتر شدن اوضاع در مورد پدیده فرار مغزها در ایران کمک خواهد کرد. همان‌طور که ما در چند سال اخیر شاهد بوده‌ایم، موج جدیدی از مهاجرت به برخی کشورهای آسیایی که قوانین مهاجرتی ساده‌تری برای شهروندان ایرانی دارند، به‌راه افتاده است. علاوه بر این، در سال‌های گذشته میزان مهاجرت از ایران به‌دلیل بحران سیاسی افزایش چشم‌گیری یافته است. جریان سرمایه نیز از همین گرایش پیروی می‌کند. به‌دلیل بازار نامطمئن تجارت در ایران و سقوط سریع و ناگهانی ارزش پول ایران، بسیاری از سرمایهگذاران در جست‌و‌جوی پناه‌گاهی مطمئن برای انتقال دارایی‌های خود هستند. از سوی دیگر به‌دلیل قوانین دشوار گردش سرمایه در ایران و انتقال یا خروج آن از این کشور، بسیاری از سرمایهگذاران، دارایی‌های خود را به کشورهای همسایه از جمله ترکیه یا کشورهایی در جنوب شرق آسیا از جمله مالزی منتقل کرده‌اند. دوبی هم یکی از مقصد‌های کلیدی برای سرمایهگذاران ایرانی بوده است. البته سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها در امارات، در سال‌های گذشته به دلیل قوانین سخت‌تری که دولت این کشور در همراهی با تحریم‌های ایالات متحده وضع کرده، کاهش پیدا کرده است اما بازار معاملات دوبی در همین مدت سرمایه‌های عظیمی از ایرانیان دریافت کرده است.
– تحریم‌ها علیه ایران از دسامبر سال 2011 تشدید شده‌اند. آیا شما فکر می‌کنید که همه مشکلات اقتصادی ایران در نتیجه این تحریم‌ها‌ست؟
– من به نبود اعتماد و اطمینان برای سرمایه‌گذاری در بازار ایران اشاره کردم که این مسئله اثر‌گذار‌ترین فاکتور در وضعیت فعلی اقتصاد این کشور است. رشد اقتصادی در ایران هم به‌دنبال کاهش صادرات نفت به‌دلیل تحریم‌ها، کند‌تر شده است. علاوه بر این، کاهش اعتماد به پول ملی و سرمایه‌گذاری داخلی، ایرانیان را به سرمایه‌گذاری بر دارایی‌های غیر ریالی (به‌طور مشخص، طلا و ارز) تشویق می‌کند که این امر باعث ایجاد تورم در بازار ارز و طلا می‌شود. این تورم در کنار سیاست‌های مالی دولت، باعث بالا رفتن سریع و ناگهانی قیمت‌ها در بازار مواد غذایی و کالاهای اساسی می‌شود. بنابراین، برخی مسایل جاری در اقتصاد ایران با تحریم نفتی یا تحریم‌های بخش مالی ارتباط مستقیمی ندارد و ناشی از آن‌ها نیست، بلکه حاصل عدم اعتماد در اقتصاد داخلی ایران است. یکی از دلایل این بی‌اعتمادی می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی باشد.
– آیا تلاش های مردم و سازمان های غیر دولتی این ظرفیت را دارند که به بهبود شرایط زندگی گروه های آسیب پذیر دراین وضعیت کمک کنند؟
– حتما جامعه مدنی و فعالان آن توانایی و ظرفیت بالایی برای اثر‌گذاری در توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور دارند. چالش‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی موجود می‌توانند به‌عنوان اهداف فعالیت‌های جنبش‌های جامعه مدنی مورد توجه قرار بگیرند. به‌عنوان مثال موضوعاتی نظیر کاهش فقر، توانمندسازی زنان، حفاظت از کودکان و آموزش و پرورش و … از جمله موصوعاتی هستند که امکان کار فعالان مدنی در آن‌ها بسیار زیاد است. در این زمینه، تجربه‌های موفقی به‌خصوص در اقتصاد برخی کشورهای آسیایی به چشم می‌خورد که در آن‌ها جامعه مدنی نقش مهم و موثری ایفا کرده است. توانمندسازی مالی زنان در مقیاس منطقه‌ای و بزرگ و اجرای برنامه‌های ریشه‌کنی فقر از جمله این موارد هستند که می‌توانند الگوی فعالان جامعه مدنی در ایران باشند.
