نسرین ستوده، پایداری تا پای جان
با انتشار خبر رفع ممنوع‌الخروجی از مهراوه، دختر ۱۲ ساله نسرین ستوده وکیل و فعال مدنی محبوس در زندان اوین، او سرانجام اعتصاب غذایش را می‌شکند و همسرش رضا خندان در فیس بوک خود این خبر اعلام می‌کند: «نسرین امروز پس از ۴۹ روز به اعتصاب غذای خود پایان داد. ممنون از همه دوستان که در این مدت همدل و همراه ما بودند؛ به ویژه فعالین زنان که در این چند روز از کانال‌های مختلف پیگیر موضوع بودند.»
حالا پایداری نسرین ستوده برای رسیدن به خواسته قانونی‌اش، ستایش همه کنشگران مدنی را برانگیخته و خبر پیروزی‌اش جان تازه‌ای به جان جامعه مدنی ایران داده است. اگر پیروزی او را نمونه‌ای از کنشگری فعال برای رسیدن به خواسته‌ای مدنی درنظر بگیریم، چه الگوهایی از این رفتار برای مقاومت مدنی ایران قابل ارزیابی است؟
کمی پیش‌تر
۴۸ روز از اعتصاب غذای نسرین ستوده، وکیل و فعال حقوق بشر زندانی در ایران می‌گذرد. اخباری که از وضعیت این وکیل زندانی می‌رسد، هر روز نگران‌کننده‌تر می‌شود. چند روز قبل، رضا خندان، همسر نسرین ستوده در فیس بوک خود می‌نویسد: «نسرین همچنان در اعتصاب غذاست. او نه امکانات رفاهی برای خودش می‌خواهد و نه خواسته‌ای غیرقانونی و غیر ممکن دارد. او نمی‌خواهد کودکش که حتی اجازه نداده‌اند حتی یک بار به مدت ۳۰ ثانیه در طول ۱۹ماه گذشته امکان تماس تلفنی با او را داشته باشد، تحت تعقیب قضایی و پرونده‌سازی و … قرار نگیرد، آن هم به خاطر مادرش که یک زندانی سیاسی است و بدیهی است که بی‌گناه است.»
خواندن ادامه یادداشت رضا خندان برای فعالان حقوق بشر، زنان و شهروندان عادی ایرانی ترسناک بود؛ حالا همه نگرانند که ادامه این اعتصاب چه عواقبی می‌تواند بر سلامت و حیات او داشته باشد. همسر نسرین ستوده نوشته بود: «کنون وضع جسمی‌اش به حدی رسیده است که بعید می‌دانم تا ملاقات بعدی بتواند سرپا باشد. سرگیجه، اختلال بینایی، عدم تعادل در راه رفتن و فشار پایین علام هشداردهنده وخامت حال اوست، در کنار لاغری مفرط. فشار برای شکستن اعتصاب غذا را به هیچ وجه تحمل نمی‌کند. می‌گوید همین که این همه در مقابل یک خواسته بدیهی مبنی بر رفع ممنوع الخروجی مهراوه مقاومت می‌شود، مفهومش این است که اینها برای او برنامه‌ریزی مفصلی کرده بودند و اگر من اعتصاب غذا نکرده بودم، قصد داشتند اقدامات بعدی را شروع کنند.» او جمله‌ای نگران‌کننده‌تر هم نوشته بود: «با بعضی از همبندی‌هایش که صحبت کردم، خیلی نگرانش بودند و می‌گفتند دو روز است که بدنش مایعات را هم قبول نمی کند.»
پیگیری وضعیت نسرین ستوده در مجلس
با ادامه اعتصاب غذای نسرین ستوده، وکیل زندانی در ایران و گسترده‌تر شدن دامنه نگرانی‌ها نسبت به وضعیت او، یکی از نماینده‌های مجلس ایران می‌گوید نمایندگان مجلس از وزیر دادگستری خواهند خواست در این باره توضیح دهد، هرچند این شرط را به حرفش اضافه می‌کند که این توضیح‌‌خواهی در صورتی است که مسائل مطرح درباره وضعیت خانم ستوده صحت داشته باشد. او می‌گوید که اگر خانم ستوده «با اعتصاب غذا بخواهند اعتراضی کنند به مسئله‌ای خلاف قانون، ما قطعا جلوی این مسئله را می‌گیریم، اما اگر خواسته خصوصی خودشان باشد و بخواهند جنجال‌آفرینی کنند، نمی‌توان کاری کرد.»
محمدحسن آصفری به خبرنگاران گفت که طبق مصوبه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی، قرار است هیاتی برای بازدید و بررسی وضعیت نسرین ستوده، به زندان اوین برود؛ هرچند تاریخ این بازدید مشخص نیست. خبرگزاری کار ایران (ایلنا)، گزارش داد که : «مطمئنا اگر مساله‌ای خلاف قانون و ضوابط باشد، قابل رصد است.»
نسرین ستوده، عضو کانون مدافعان حقوق بشر از شهریور ۱۳۸۹ در بازداشت است. دادگاه اولیه او را به جرم “اقدام علیه امنیت ملی، تبانی و تبلیغ علیه نظام و عضویت در کانون مدافعان حقوق بشر، “به ۱۱ سال حبس تعزیری، ۲۰ سال محرومیت از وکالت و ۲۰ سال ممنوعیت خروج از کشور محکوم کرد که این حکم در دادگاه تجدید نظر که شهریور امسال تشکیل شد، به شش سال زندان، ۱۰ سال محرومیت از وکالت و ۱۰ سال ممنوعیت خروج از کشور کاهش پیدا کرد.
نسرین ستوده پیش‌تر نیز در سال ۱۳۸۹ در زندان دست به اعتصاب غذا زده بود. پس از آن گروهی از فعالان مدنی و برخی از موکلان او با انتشار نامه‌ای خواستار شکستن اعتصاب غذای او شدند که سرانجام چهارم آبان ۱۳۸۹، پس از ۲۸ روز اعتصاب غذا به دنبال ملاقات با یکی از اعضای خانواده‌اش، اعتصاب خود را شکست.
تابستان امسال، دادسرای تهران به رضا خندان، همسر و مهراوه، دختر این وکیل دربند، اعلام کرد که ممنوع‌الخروج شده‌اند. به دنبال بی‌نتیجه ماندن پیگیری‌های قضایی برای مشخص شدن دلیل ممنوع‌الخروجی مهراوه، نسرین ستوده از روز ۲۵ مهرماه دست به اعتصاب غذای نامحدود زد.
واکنش فعالان حقوق بشر و زنان
با وجود درخواست‌های فراوان از نسرین ستوده برای شکستن اعتصاب، او اعتصاب خود را ادامه داد؛ تاجایی که بسیاری از فعالان، روزنامه‌نگاران و شخصیت‌‌های شناخته شده با ابراز نگرانی نسبت به سلامت نسرین ستوده، با تشکیل کمپین و تهیه نامه برای نهادهای حقوق بشر و جمع‌آوری امضا برای ارسال نامه به مسئولان قضایی ایران به این موضوع واکنش نشان دادند. روز یکشنبه، ۱۲ آذر نیز، تعدادی از فعالان جنبش زنان ایران، مقابل ساختمان دادستانی تهران تجمع کردند. فعالان زنان خواهان ملاقات با دادستان کل تهران بودند که با اعلام ممکن نبودن این دیدار، نامه‌ای را به معاون دادستان، خدابخشی، تحویل دادند.
آنها در این نامه که خطاب به دادستان کل تهران، جعفری دولت آبادی، نوشته شده و به امضای تعدادی از مدافعان حقوق زنان رسیده بود، ضمن اعلام حمایت از خواسته‌های نسرین ستوده، درخواست کردند او به سرعت به بیمارستانی مجهز منتقل شود. بر اساس گزارش‌ها، معاون دادستان به تجمع‌کنندگان اعلام کرد که تنها خانواده نسرین می‌توانند پیگیر کار او باشند، اما این فعالان ابراز کردند که شرایط نسرین نه تنها به دلیل انسانی بودن موضوع، بلکه از این لحاظ که او یکی از وکلای متعهد جنبش زنان است، برایشان اهمیت ویژه‌ای دارد و آنها وظیفه خود می‌دانند که پیگیر وضعیت او باشند.
فعالان حقوق زنان، دوشنبه ۱۲ آذرماه، در ادامه حرکت خود، برای پیگیری وضعیت نسرین ستوده، وکیل و مدافع حقوق زنان به قوه قضاییه مراجعه کردند. به گفته یکی از این فعالان، بعد از ورود به اداره کل دبیرخانه قوه قضاییه به سه نفر از آنها اجازه دیدار با کارشناس این اداره داده شد. این کارشناس که به گفته مراجعان برخورد مناسبی نیز با آنها داشته، ضمن شنیدن ابراز نگرانی آنها از وضعیت سلامتی نسرین ستوده، مقدمات دیدارشان با نوری، معاون رئیس سازمان زندان‌ها را فراهم کرده است.
اما نوری به این فعالان که خواستار انتقال نسرین ستوده به یک کلینیک تخصصی برای مداوا و درمان بودند، گفت که فقط آقای خندان به عنوان یک شخصیت حقیقی و عضو خانواده، می‌تواند چنین درخواستی از قوه قضاییه داشته باشد و این فعالان نمی‌توانند چنین تقاضایی داشته باشند. در نهایت نوری، نامه‌ای را که جمعی از فعالان زن خطاب به ریاست قوه قضاییه نوشته بودند برای ثبت و تحویل به لاریجانی نپذیرفت.
او همچنین در ادامه صحبت‌های خود گفت که بهداری زندان اوین به وضعیت جسمانی نسرین ستوده رسیدگی می‌کند، اما فعالان تاکید کرده‌اند که در حال حاضر خانم ستوده به علت اعتصاب، دچار آسیب‌های شدید جسمی شده و باید به یک بیمارستان تخصصی منتقل شود.
همچنین در این دیدار، فعالان خواهان رسیدگی به خواسته‌های این وکیل یعنی رفع ممنوعیت خروج از کشور مهراوه و سایر خواسته‌های او برای ملاقات حضوری و تماس تلفنی با فرزندانش شدند و اعلام کردند که باز هم به مراجع قانونی مراجعه خواهند کرد.
…
اقدام جمعی فعالان زنان داخل ایران، در شرایطی که بسیاری از سکون جامعه مدنی زیر فشار سرکوب دولتی سخن می‌گفتند، حرکتی اثرگذار بود که ضمن جلب توجه بخش‌های دیگر جامعه مدنی، نهادهای رسمی و قانونی را بیشتر از همیشه وادار به پاسخگویی و مسئولیت پذیری کرد؛ نقطه‌ای که امید می‌رود در نهایت به تامین همه خواسته‌های قانونی نسرین ستوده و دیگر زندانیان عقدیتی ایران بینجامد.
در این پیروزی هرچند مقاومت نسرین ستوده بیشترین سهم را داشته، اما نمی‌توان به نقش کنشگرانی که سرانجام از خانه بیرون آمدند و با مراجعه به مراجع قانونی از او حمایت کردند، اشاره نکرد. همچنین، تلاش روزنامه‌نگاران و فعالان حقوق بشر در خارج از ایران که با انتشار اخبار اعتصاب غذای او کوشیدند توجه جامعه حهانی را به این موضوع جلب کنند و با امضای نامه‌های درخواست مقامت ایرانی را وادار به واکنش کنند، بی‌تاثیر نبوده است.
حسین باستانی، روزنامه‌نگار، در تحلیلی علت پیروزی این حرکت را این‌طور ارزیابی می‌کند: «اعتصاب غذای موفق نسرین ستوده برای رفع ممنوع الخروجی دخترش، نمونه‌ای از الگوی منطقی “مقاومت نامحدود، هدف محدود” در حرکت‌های مدنی است. تجربه جهانی حرکت‌های مدنی اثبات کرده که این، موفق‌ترین الگو برای کسب نتایج عینی و ملموس است و مبنای آن، پایداری شدید برای دستیابی به اهدافی کوچک و دست‌یافتنی است. الگویی که در مقابل آن، الگوهای مبهم و ناموفقی چون “مقاومت محدود، هدف محدود“، “مقاومت نامحدود، هدف نامحدود” و از همه واهی‌تر، الگوی “مقاومت محدود، هدف نامحدود” قرار دارند که بارها توسط فعالان ایرانی به کار گرفته شده و به نتیجه نرسیده‌اند.»
