عرصه سوم- سینا حقانی: نمایندگان مجلس ایران در 30 بهمن ماه 1391، یک تبصره ماده، از لایحه‌ی حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست را تصویب کردند که بر اساس آن، ازدواج چه در زمان حضانت و چه بعد از آن، بین سرپرست و فرزندخوانده مگر در شرایط خاص، ممنوع است؛ شورای نگهبان اما روز 31 شهریور ماه 1392، موادی از این لایحه را مغایر با شرع تشخیص داد و آن را به مجلس بازگرداند. لایحه‌ی حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست، برای سازمان بهزیستی که از سال 88 تا 1391 منتظر تصویب آن بود، لایحه پر پیچ و خمی به حساب می‌آمد.
امیرحسین قاضی‌زاده، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس با اشاره به اینکه در گذشته فرزندخوانده بدون هیچ شرط و محدودیتی می‌توانست با سرپرست خود ازدواج کند، به خبرگزاری مهر گفت: “براساس ماده ۲۷ لایحه‌ی جدید حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست؛ ازدواج فرزندخوانده با سرپرست، [فقط] در صورت صلاحدید دادگاه امکان‌پذیر است و با این محدودیت امکان سوء‌استفاده از کودکان وجود ندارد.”
این عضو کمیسیون اجتماعی مجلس با تأکید بر حمایت از حقوق فرزندخواندگان گفت: “ما به لحاظ شرعی نمی‌توانیم این شکل ازدواج را ممنوع کنیم، اما می‌توانیم مصلحت فرزندخوانده را در نظر بگیریم.”آقای قاضی‌زاده همچنین گفت هر حکمی که به نظر بد می‌رسد را نمی‌توان ممنوع کرد؛ اما می‌توان محدودیت گذاشت.
اما تا قبل از تصویب این ماده، بر اساس قواعد شرع اسلام، منعی برای ازدواج پدرخوانده با دختری که به فرزندی پذیرفته شده، وجود نداشت و دخترخوانده، مادامی که اقدامی برای محرمیت او به پدرخوانده‌اش انجام نمی‌شد، به او نامحرم بود و مثل هر نامحرم دیگری می‌توانست به عقد آن مرد درآید. با این حال، توصیه‌ی تمام مراجع در چنین شرایطی اعمال محرمیت در فرزندخواندگی است که معمولا از طریق ازدواج و روابط نسبی اتفاق می‌افتد.
آیت‌الله خامنه‌ای، درباره‌ی حکم محرمیت فرزندخوانده می‌گوید: “فرزند خوانده حکم فرزند ندارد و با مرد و زنی که اورا بزرگ می‌کنند محرم نمی‌شود مگر به وسیله رضاع [خوردن شیر مادر] با مراعات شرایط آن و یا ازدواج پس از بلوغ و رشد و قبل از بلوغ با اذن حاکم شرع و رعایت مصلحت طفل عقد موقت اشکال ندارد.”
آیت‌الله مکارم شیرازی هم در پاسخ به استفتایی درباره محرم شدن فرزندخوانده به پدر می‌گوید: “اگر دختر باشد وپدر آن مرد در حیات باشد می‌تواند عقد موقت آن دختر را با اجازه حاکم شرع برای پدر خویش بخواند، تا حکم زن‌پدر پیدا کند و محرم شود؛ و اگر خواهر آن مرد شیر داشته باشد و از شیر آن خواهر بخورد، با شرایط لازم حکم خواهرزاده‌اش را پیدا می‌کند ومحرم می‌شود، ودرصورتی که پسر باشد راه محرمیت همانست که از شیر خواهر یا مادر آن زن فاقد فرزند بخورد، تا آن زن خاله، یا خواهر رضاعی آن پسر شود ومحرم گردد واگر دوران شیرخوارگی پسربچه گذشته باشد راهی برای محرمیت او نیست.”
آیت‌الله سیستانی نیز درباره‌ی این حکم می‌گوید: “اگر شیرخوار باشند، با شیر خوردن از خواهر یا زن برادر ومانند آن محرمیت حاصل می‌شود واگر شیرخوار نباشند با ازدواج با پدر یا مادر به شرط مقاربت با او ومانند آن تحصیل محرمیت ممکن است؛ ولی متوقف بر اجازه‌ی پدر یا پدربزرگ بچه می‌باشد و بدون آن عقد صحیح نیست.”
در قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست مصوب 1353 به رابطه‌ی این کودکان با پدر خوانده و مادر خوانده از نظر حقوقی اشاره نشده و صرفا در ماده‌ی 11 وظایف و تکالیف سرپرستی طفل از نظر نگاهداری، تربیت، نفقه و احترام، نظیر حقوق و تکالیف اولاد و پدر و مادر آمده است. ماده‌ی 2 قانون اخیر مقرر داشته است: «هر نوع اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب شود به آنان صدمه جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم و روان آنها را به مخاطره اندازد، ممنوع است». همچنین به موجب ماده 4 این قانون «هرگونه صدمه و آزار و اذیت، شکنجه جسمی و روحی کودکان و نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت روانی و جسمی و ممانعت از تحصیل آنان ممنوع است». در این قانون نیز برای کسانی که این ضوابط قانونی را نقض کنند مجازات حبس و جزای نقدی در نظر گرفته شده است.
لازم به ذکر است که به موجب قانون مدنی، سن ازدواج دختران 13 و پسران 15 سال است. در کنار تمام این مسائل به این ضابطه‌ی شرعی نیز باید توجه کرد که بین فرزندخوانده و پدرخوانده و مادرخوانده رابطه‌ی حقوقی خاصی که میان این فرزندان با پدران و مادران واقعیشان وجود دارد، برقرار نمی‌شود. درنتیجه حرمت‌های ناشی از خویشاوندی نیز در این میان وجود ندارد. به ناچار از یکسو پدر خوانده و مادر خوانده با فرزندانی که برگزیده‌اند محرم نمی‌شوند و از سوی دیگر در نتیجه‌ی این عدم محرمیت، ازدواج آنها با هم – در صورتی که مانع دیگری وجود نداشته باشد – از نظر قانونی خالی از اشکال محسوب می‌شود.
به عبارت دیگر هم پدرخوانده شرعا مجاز است با دخترخوانده‌ی بزرگتر از 13 سال خود ازدواج کند و هم پسرخوانده اگر به دلیلی مادرخوانده‌اش فاقد موانع نکاح شده باشد، می‌تواند با او ازدواج کند.در حالی که شرع تنها راه‌حل برای محرمیت طفل بزرگتر از شیرخوار با سرپرست را ازدواج می‌داند، قانون مصوب سال 1353 هیچ اشاره‌ای به مشکلات احتمالی ناشی از آن نکرده بود.
در اصلاح این قانون در سال 1391، ازدواج سرپرست با طفل ابتدا ممنوع بود ولی در هفته‌ی اخیر،پس از ایراد شورای نگهبان به موارد شرعی این ماده، مجاز اعلام شد. به این ترتیب مسأله‌ای که چندان مطرح نبود، به کانون توجه مدافعان حقوق کودکان تبدیل شد.
شورای نگهبان با ماده‌ی 22 این لایحه نیز مخالفت کرده است. به موجب این ماده پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، ثبت احوال مکلف بود که نام کودک را در اسناد سجلی سرپرست وارد کند و همچنین شناسنامه‌ی جدیدی برای کودک با درج نام زوجین سرپرست و نام و نام خانوادگی سرپرست صادر کند. درج نام سرپرست در شناسنامه‌ی طفل، می‌توانست از اشکالات احتمالی ازدواج سرپرست با طفل، بدون دستور دادگاه جلوگیری کند.
جهت اصلاح قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، باید مجموعه قوانین مرتبط را با توجه به تأثیر هر یک بر دیگری مورد بررسی قرار داد. این قانون حمایت از کودکان یکی از ده‌ها موردی است که تناقضات ساختاری احکام شرع با منشور بین‌المللی حقوق‌بشر را آشکار می‌سازد. شاید تنها راه چاره تغییر قواعد فرزندخواندگی و تطبیق آن بر اساس جامعه ی امروزی باشد.
