عرصه سوم: 7 آوریل هر سال به مناسبت سالگرد تاسیس سازمان بهداشت جهانی در سال 1948 جشن گرفته می‌شود. این روز فرصتی را برای افراد جامعه جهت مشارکت در فعالیت‌هایی که منجر به بهبود سلامت می‌شود فراهم می‌سازد.
هر سال نیز سوی این سازمان یک عنوان که بیانگر بر جسته‌ترین اولویت در عرصه بهداشت عمومی می باشد ؛ انتخاب می شود.
در ایران نیز این روز گرامی داشته می شود. این مقاله می‌کوشد تا به مناسبت این روز نگاهی به رابطه بهداشت و جامعه مدنی و فعالیت‌های سازمان‌های مردم نهاد ایران در زمینه بهداشت داشته باشد.
بهداشت جهانی و جامعه مدنی:
سازمان جهانی بهداشت تاریخچه موفقی در فعالیت با سازمان‌های غیر دولتی برای تقویت بهداشت عمومی داشته است.از سال 2001، این سازمان با علم بر ارتباط میان فقر و بهداشت، طرح بزرگی را با همکاری جوامع مدنی برای توسعه بهداشت عمومی از طریق همکاری با سازمان‌های مردم نهاد دنبال کرده و تجربه خوبی را در این زمینه پشت سر گذاشته است.
بر این اساس، مردم، به عنوان بخشی از جامعه مدنی، در هسته اصلی سیستم‌های بهداشتی قرار می‌گیرند. آنها همچنان که از خدمات بهداشتی بهره می‌برند یا کمک‌های مالی برخوردار می‌شوند خود نیز نقش موثری در توسعه بهداشت عمومی دارند.
اما نقش سازمان‌های مردم نهاد در ایران در خصوص بهداشت چگونه بوده است؟ اساسا چه تعداد سازمان مردم نهاد با گرایش حوزه بهداشت در ایران فعالیت دارند؟
آمار رسمی وزارت کشور نشان می‌دهد هیچ یک از سازمان‌های مردم نهاد به ثبت رسیده در این پایگاه موضوع فعالیت شان در زمینه بهداشت نیست. بر اساس آماری که وزارت کشور از مرکز آمار ایران اقتباس کرده و مربوط به 10 سال گذشته است. در این راستا 223 سازمان مردم نهاد برای “بیماران صعب العلاج” و 73 نهاد برای “سایر بیماران” تخمین زده شده است. این به معنی است که هیچ نوع سازمانی با موضوعیت فعالیت در حوزه بهداشت در مرکز آمار ایران و همچنین وزارت کشور به ثبت نرسیده است.
در این سامانه هیچ مشخصاتی از سازمان‌های مردم نهاد به ثبت رسیده وجود ندارد. بررسی صورت گرفته در سامانه وزارت بهداشت نیز حاکی از فقدان چنین آماری است.
در بانک اطلاعاتی عرصه سوم نیز اطلاعات تعدادی از سازمان‌های مدنی مرتبط با امور پزشکی و بیماران مورد بررسی قرار گرفته است اما این سازمان‌ها نیز در حوزه بهداشت قرار نمی‌گیرند.
این در حالی است مسئله بهداشت در جامعه ایران علیرغم پیشرفت‌هایی که در سالیان اخیر صورت گرفته همچنان یک دغدغه جدی است. وجود بهداشت مناسب می‌توانست عامل مهمی برای کنترل بسیاری از بیماری‌های مزمن شایع در ایران باشد.
برای روشن شدن ابعاد این موضوع باید به شیوع گسترده بیماری‌های خاص و صعب العلاج در کشور از جمله دیابت اشاره کرد.
در تمام دنیا سازمان‌های مردم نهاد نقش اساسی در آموزش افراد دیابتی بر عهده دارند تا بدین ترتیب از حاد شدن این بیماری پیشگیری شود اما به گفته “محمدتقی چراغعلی” از مشاوران وزیر بهداشت، در ایران جای خالی سازمان‌های مردم نهاد به خوبی احساس می‌شود.
وی در گفت‌وگو با هفته نامه سلامت یکی از مهم‌ترین برنامه‌های وزارت بهداشت در رابطه با کنترل دیابت را توانمند سازی سازمان‌های مردم نهاد برمی‌شمرد.
این مقام مشاور خود به ضرورت وجود سازمان‌های جامعه مدنی برای کنترل بیماری دیابت اشاره می‌کند و می‌گوید اطلاع‌‌رساني لازم است اما کافي نيست زيرا اين کار زماني موثر خواهد بود که تبديل به رفتار شود.
وی سپس به تشکيل کمپين‌هايي در اين زمينه اشاره می‌کند که اقدام‌هاي نمادين انجام مي‌دهند. وی به طور مشخص به کمپینی با نام «کمپين روبان آبي» اشاره می‌کند در با امضاي يک تعهدنامه کوچک، افراد را به نيم‌ساعت پياده‌روي روزانه يا خوردن ميوه به جاي شيريني تشويق کند.
یک پزشک نیز که 20سال سابقه طبابت را در کارنامه اش دارد با اشاره به لزوم داشتن سازمان مردم نهاد برای بیماران دیابتی می‌گوید:”خیلی از افراد دیابت دارند و از بیماری خود مطلع نیستند و بنابر آمار، 95 درصد از بیماران دیابتی نیز بیماری خود را به خوبی کنترل نمی‌کنند.” وی می‌افزاید:” اگر از عوارض این بیماری با خبر باشیم به خوبی متوجه می‌شویم که با این شرایط حتی بیش از یک سازمان مردم نهاد در شهرستان نیاز داریم تا بتوانیم به بیماران خدمات قابل توجهی ارائه بدهیم
بررسی صورت گرفته در این مقاله نشان می‌دهد سازمان‌هایی که در زمینه بهداشت در ایران فعالیت می‌کنند بیشتر انجمن‌های علمی هستند که مجوز خویش را از وزارت خانه علوم یا بهداشت درمان دریافت کرده اند.
این انجمن‌ها غالبا با گردآوری کارشناسان و متخصصان دانشگاهی در زمینه بهداشت و برپایی همایش ها و نشست‌های علمی تلاش می کنند تا دانش جامعه را در زمینه بهداشت افزایش دهند اما این انجمن ها به دلیل ساختاری قادر به انتقال دادن این دستاوردها به مردم نیستند.
در فقدان رسانه، تیم اجرایی برای فعالیت‌های داوطلبانه و کمپینی، امکانات مالی مناسب و اساسنامه آنان امکان فعالیت‌های گسترده را از آنان سلب می‌کند.
در این زمینه جا دارد تا به فعالیت یکی از این نوع از سازمان‌های مردم نهاد در زمینه بهداشت اشاره کنیم. انجمن علمی بهداشت محیط، نهادی است که کوشیده است تا با برگزاری همایش ها و نشست‌های علمی و همچنین کارگاه‌های آموزشی دانش شهروندان را نسبت به امر بهداشت محیط افزایش دهد.
این انجمن که نزدیک به 20 سال است فعالیت می‌کند، تا کنون 14 همایش سراسری در دانشگاه‌های مختلف برگزار کرده است. هر چند کانون هدف فعالیت‌های انجمن بیشتر کارشناسان امر بهداشت در جامعه هستند، اما این انجمن تلاش کرده تا با تهیه دستورالعمل ها و راهنماهای متعددی، دانش شهروندان در زمینه بهداشت عمومی را نیز رشد دهد.
به صورت مثال در این زمینه می‌توان به چندین راهنما از جمله، “راهنمای نظارت بر سامانه‌های تأمین آب آشامیدنی”، “دستورالعمل شركت ها و مؤسسات مشاوره اي خود كنترلي و خودا”، “دستورالعمل اجرايي صدور صلاحيت واحد سيار عرضه مواد غذایی”،”چگونه از اثرات ريزگردها بر سلامت خود بكاهيم”، “کاربرد لامپ‌های کم مصرف با رعایت موازین ایمنی و بهداشت” و “چگونه از خود در برابر پرتوهاي فرابنفش خورشيدی حفظ کنیم” اشاره کرد.
این انجمن همچنین کارگاه‌هایی نیز در زمینه ميزگرد آلودگی هوا و اثرات آن بر سلامت انسان و جامعه، راهکاری اساسی درمديريت مواد زائد جامد قبل وبعد از زلزله، برگزار کرده است.
نتیجه این بررسی کوتاه نشان می‌دهد که عرصه بهداشت نیز همچون سایر عرصه‌های مدنی در ایران در انحصار دولت قرار دارد. گرچه دولت خود ابراز علاقه مندی می‌کند تا درها را به سوی سمن‌ها بگشاید. از سوی دیگر سازمان‌های مدنی در حوزه بهداشت را باید دو سطح در نظر گرفت. سازمان‌هایی که صرفا به تولید دانش در حوزه بهداشت می‌پردازند و سازمان‌هایی که این دانش را در سطح جامعه توزیع می‌کنند.
