ایران، توسعه پایدار وعرصه تنگ فعالیت‌های مدنی
عرصه سوم- رضا حاج حسینی: “اجلاس ریو“،“کنفرانس ریو” یا“اجلاس زمین“.بزرگ‌ترین و معتبرترین گردهمایی سازمان ملل متحد در زمینه محیط زیست و توسعه پایدار، با این نام‌ها شناخته می‌شود. در این اجلاس که از سال۱۹۹۲ میلادی در شهر “ریو دو ژانیرو” برزیل آغاز به‌کار کرده است، ۱۷۲ کشور دنیا از جمله ایران، نماینده دارند. در آخرین دوره این اجلاس که از ۲۰ تا ۲۲ ژوئن ۲۰۱۲ برابر با۳۱ خرداد تا دو تیر‌ماه سال جاری برگزار شد، ۲۴۰۰ نفر هم از سازمان های غیردولتی(NGO)ها شرکت داشتند.
با توجه به اهمیت حضور سازمان‌های مردم‌نهاد در این نشست، برخی مجموعه‌‌ها و نهاد‌های غیردولتی ایرانی هم در این کنفرانس حضور یافته و به طرح مواضع و دیدگاه‌های خود در زمینه توسعه پایدار و محیط زیست پرداختند.
گر‌چه رویکرد و مواضع این سازمان‌ها درباره مسائل و موضوعات مطرح شده، اغلب به مواضع دولت ایران نزدیک است و حضورشان هم بیشتر جنبه‌ای نمایشی دارد و تبلیغاتی برای دولت ایران است تا سازمان‌های مردم‌نهاد، اما به هر ترتیب حضور آنان در چنین نشست‌هایی می‌تواند باعث توجه جدی‌تر جامعه جهانی به فعالیت‌های اجتماعی و مدنی غیردولتی در ایران باشد. به این معنا که شاید بتواند جای خالی سازمان‌های مردم‌نهاد منتقد سیاست‌های دولت را به نمایش بگذارد و این پرسش را ایجاد کند که چرا امکان حضور چنین سازمان‌هایی در اجلاس ریو+۲۰ فراهم نمی‌شود؟
سازمان‌های مردم‌نهاد، ده یا پانزده؟
ده سازمان غیردولتی به نمایندگی از جامعه مدنی ایران در اجلاس ریو+۲۰ حضور داشتند که عبارت بودند از : “موسسه مطالعات و تحقیقات زنان“، “موسسه حمایت از آسیب‌دیدگان اجتماعی“، “انجمن زنان طرفدار توسعه پایدار“،“دفتر توسعه محلی عودلاجان“، “انجمن زنان مبارز مسلمان“، “خانه فرهنگ و توسعه پایدار“، “انجمن صلح و محیط زیست“، “انجمن مهیمن“، “شبکه ارتباطی سازمان‌های غیردولتی زنان” و“انجمن فرهیخته“.
این سازمان‌ها بنا به گفته موسسه مطالعات و تحقیقات زنان، “با هدف تعامل و همکاری با سازمان‌های غیردولتی دیگر کشورها در اجلاس حضوری فعال داشتند. و ضمن شرکت در پانل‌ها و نشست‌های بخش غیردولتی، به منظور بهره‌گیری از نقطه نظرات و تجربیات دیگر کشورها، فعالیت‌ها و نظرات سازمان‌های غیردولتی ایران را در زمینه توسعه پایدار و محیط زیست، در قالب انتشار نشریه به زبان انگلیسی که برای اجلاس ریو + ۲۰ تدوین شده بود، ارائه کردند.”
گروه‌های غیردولتی ایرانی شرکت کننده در اجلاس ریو در قالب سه گروه آموزش، پژوهش و فعالیت‌های اجرایی در حوزه توسعه پایدار فعالیت کرده‌اند.
اما در شرایطی که موسسه مطالعات و تحقیقات زنان به عنوان هماهنگ‌کننده اصلی، از حضور ده سازمان مردم‌نهاد در اجلاس ریو+۲۰ خبر داده بود، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به خبرگزاری موج ‘گفته است که “۱۵ تشکل مردم‌نهاد از ایران در اجلاس ریو+۲۰ حضور داشتند که بسیار مایه خرسندی است.”
“محمد‌جواد محمدی‌زاده“، البته به نام این سازمان‌ها اشاره نکرده و بیشتر بر نقش دولت و سخنان رئیس دولت در این اجلاس تاکید کرده است. او در نشستی خبری درباره اجلاس ریو+۲۰ گفته است که “کشورهای غربی نمی‌خواهند تخریبی که در محیط زیست ایجاد کرده‌اند را جبران کنند.“
محمدی‌زاده هم‌چنین گفته است که “سخنان رئیس‌جمهور در اجلاس ریو بسیار تاثیرگذار بود و در ملاقاتی که با رهبران و مسئولان کشورهای مختلف داشتیم، به کرات از مواضع ایران ابراز خوشحالی شد.”
اما فعالان محیط زیست در ایران، در ماه‌های اخیر، به خشک شدن دریاچه ارومیه،بی‌توجهی دولت و سازمان حفاظت از محیط زیست به این موضوع، اعتراض‌های گسترده‌ای داشته‌اند. در تازه‌ترین اعتراض‌ها به سیاست‌های محیط زیستی دولت هم ساخت جاده در جنگل ابر در شمال شاهرود مورد اعتراض فعالان محیط زیست قرار گرفته است. از سوی دیگر دولت ایران سهم خود را در تخریب محیط زیست جهانی تنها یک درصد اعلام کرده و غرب و کشورهای صنعتی را مسئولان اصلی این تخریب می‌داند.
سازمان‌های غیردولتی، اجلاس ریو، رسانه‌ها
شرکتسازمان‌های غیردولتی در اجلاس ریو+۲۰ اما بازتابیدر رسانه‌های ایران نداشت و نتیجه فعالیت‌های‌شان چندان مطرح نشد، شاید به این دلیل که بیشتر رسانه‌ها، به‌خصوص بخشحکومتی، به پوشش مفصل حضورمقامات دولت ایران در این اجلاس پرداختند.حاشیه‌ای هم اگر مطرح شده، درباره جریان‌های سیاسی و موضع انتقادی ایران نسبت به کشورهای غربی است. به‌عنوان مثال خبرگزاری ایسنا در گزارشی با عنوان“در حاشیه اجلاس ریو چه گذشت؟“، از قول دستیار ارشد رئیس‌جمهور نقل کرده است که “بانیان مشکلات امروز جهان حق تحمیل ساختارهای استکباری جدید بر ملت‌ها را ندارند.”
سید مجتبی ثمره هاشمی هم گفته است که “مباحث اصلی این اجلاس مربوط به توسعه بود و البته درباره محیط زیست هم صحبت شد.”
دیگر رسانه‌ها هم معمولا به گزارش سخنان محمود احمدی‌نژاد در این اجلاس پرداخته‌اند یا این‌که از ناکامی او در رسیدن به اهدافش سخن گفته‌اند. اما آن‌جا که پای ناکامی به میان آمده است، صحبت از سازمان‌های مردم‌نهاد هم شده است.مثلا واحد مرکزی خبر در گزارشی خبر از سر‌خورده شدن فعالان در جهان از نتایج نشست ریو+۲۰ داده است: “نشست ریو به علاوه بیست در حالی پایان یافت که هیچ تصمیم مهمی گرفته نشد و همه سازمان‌های مردم‌نهاد از نتایج آن ابراز سرخوردگی کردند.”
این تلاش برای منفی نشان دادن نتایج اجلاس ریو+۲۰، شاید یکی دیگر از دلایل کم‌رنگ شدن حضور سازمان‌های مردم‌نهاد ایرانی شرکت‌کننده در این اجلاس، در رسانه‌های کشور باشد.
نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد اما در نشست مشترک خود که با حضور معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران، معاون بین‌الملل وزارت امور خارجه و نماینده ایران در تدوین سند اجلاس ریو +۲۰ برگزار شد، ضمن ارائه گزارشی از فعالیت‌های خودتاکید کرده‌اند که “لازم است تدابیری اندیشیده شود تا برنامه‌های آموزشی متنوعی برای فرهنگ‌سازی زیست محیطی و اصلاح و تغییر نگرش مردم نسبت به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار، با توجه به سند ریو در سطح ملی، طراحی و اجرا شود.”
در خبری که سایت موسسه مطالعات و تحقیقات زنان در این‌باره منتشر کرده، آمده است: “رئیس سازمان محیط زیست ایران ضمن قدردانی از حضور هیات غیردولتی در اجلاس ریو از همکاری با سازمان‌های غیردولتی در تحقق اهداف ریو+۲۰ استقبال نمود و به همین منظور تشکیل شبکه غیردولتی توسعه پایدار در سطح ملی برای تحقق هدف فوق مطرح و مورد توافق طرفین قرار گرفت.”
به این ترتیب شاید بتوان اصلی‌ترین دستاورد حضور سازمان‌های غیردولتی شرکت‌کننده در “اجلاس زمین” را طرح تشکیل “شبکه غیردولتی توسعه پایدار”دانست. طرحی که مشخص نیست در اجرا چه اتفاقی برای آن خواهد افتاد و آیا دولت اختیار عمل را در آن، به بخش غیردولتی واگذار می‌کند؟
ریو+۲۰، ایران، آینده
به نظر می‌رسد از زمان آغاز اجلاس زمین در سال ۱۹۲۲ تا امروز، اغلب کشورهای جهان به این نتیجه رسیده‌اند که کشورها و سازمان‌های دولتی به تنهایی نمی‌توانند به توسعه پایدار دست یابند، مگر این‌که با مشارکت مردم درسطح محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی، دست‌یابی به اهداف توسعه پایدار را تحقق بخشند.
حال باید دید که آیا حکومت ایران عزم رسیدن به چنین توسعه‌ای را دارد و آیا می‌خواهد در این راه از همراهی سازمان‌های مردم‌نهاد بهره‌مند شود یا این‌که هم‌چنان قصد دارد با اتخاذ سیاست‌های تقابلی از همراهی با جامعه جهانی خود‌داری کند.
در حال حاضر اغلب سازمان‌های مردم‌نهاد همسو با دولت به عنوان ویترین فعالیت‌های مدنی در ایران مطرح می‌شوند و حلقه فعالیت سازمان‌های غیردولتی مستقل، هر روز تنگ‌تر می‌شود.
