‎اعتراض بختیاری ها به «سرزمین کهن»؛ جای خالی اعتماد اجتماعی

عرصه سوم-حمید مافی: سریال تلویزیونی سرزمین کهن بهانه‎ی اعتراض چند روزه شهروندان بختیاری در نقاط مختلف ایران شد.

به باور یک جامعه شناس این اعتراض‎ها به صورت کلی نشان دهنده برجسته شدن هویت بختیاری‎ها به عنوان بخشی از جمعیت ایران و همچنین بی‎اعتمادی مردم به صدا و سیمای دولتی است.

سریال سرزمین کهن ساخته کمال تبریزی که بخشی از تاریخ ایران پس از حمله متفقین را روایت می‎کند، در همان سه قسمت نخست صدای اعتراض بختیاری‎ها در ایران را بلند کرد. موج نخست اعتراض‎ها در شبکه‎های مجازی آغاز شد و به فاصله کوتاهی شهروندان در شهرهای بختیاری نشین ایران به خیابان آمدند تا مسوولان دریابند که دامنه اعتراض این‎بار فراتر از یک اعتراض مجازی است.

این اعتراض‌ها در شرایطی صورت گرفت که بخشی از مخاطبان این سریال در شبکه‎های مجازی، آن را یک سریال خوش ساخت دانسته و کمال تبریزی کارگردان سریال نیز گفته است که قهرمان داستان او یک بختیاری است و قصد توهین به شهروندان بختیاری را نداشته است.

در حالی که “تبریزی” بینندگان معترض را به صبوری و آرامش دعوت کرده بود، تجمع شهروندان در برخی از شهرهای ایران به درگیری ماموران امنیتی و شهروندان انجامید. پس از این درگیری‎ها بود که به فاصله کوتاهی برخی نمایندگان مجلس و شخصیت‎های سیاسی نیز به جمع معترضان پیوستند و محسن رضایی در مقام دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام از دیدارش با مسوولان شورای امنیت ملی خبر داد. سرانجام پخش این سریال به منظور بازبینی و اصلاح متوقف شد تا دامنه اعتراض‎ها افزایش نیابد.

زبانی که مشترک نیست

واکنش شهروندان به سریال سرزمین کهن در شبکه‎های مجازی متفاوت است. در صفحه فیس بوکی این سریال در حالی که برخی توقف پخش آن را نشانه پیروزی شهروندان بختیاری و پاسخ مسوولان دولتی به خواسته شهروندان دانسته‎اند، بخشی نیز از این واقعه ابراز ناراحتی کرده و خواستار صبوری مردم برای تماشای سریال شده‎اند.

حامیان توقف پخش سریال در واکنش به ابراز تاسف بخشی دیگر از مخاطبان سریال معتقدند که آن‎ها زبان معترضان را نمی‎فهمند. به باور معترضان این سریال یکی از اقوام ایرانی را تحقیر کرده و اعتراض آن‎ها واکنشی طبیعی به این تحقیر دنباله‎دار است.

یک شهروند که توقف پخش سریال را حداقل پاسخ به مطالبه بختیاری‎ها می‎داند به عرصه سوم می‎گوید: ” این سریال تحقیرآمیز است. شاید هم بهانه‎ای است برای واکنش بخشی از شهروندان به همه تحقیرهایی که لرها و بختیاری‎ها تحمل کرده‎اند. چرا هر کجا که می‎خواهند سادگی را به صورت منفی نشان دهند، از لرها استفاده می‎کنند؟ سهم ما از صدا و سیمای که ملی است و با بودجه عمومی اداره می‎شود جز تحقیر و توهین چه بوده است؟”

تحلیل‎گران وضعیت اجتماعی ایران نیز بر این باورند که می‎توان این اعتراض‎ها را نشانه‎ای از شکاف میان شهروندان ایران دانست. خالد توکلی، جامعه شناس و تحلیل‎گر مسائل اقوام در ایران در این باره به عرصه سوم می‎گوید: “شکاف قومیتی در ایران وجود دارد اما در خصوص بختیاری‎ها این مساله به ندرت دیده می‎شود اما این اعتراض‎ها به صورت کلی نشان دهنده برجسته شدن هویت بختیاری‎ها به عنوان بخشی از جمعیت ایران است.”

او می‎گوید: “مساله دیگری که باید در نظر داشت، بی‎اعتمادی مردم به صدا و سیمای دولتی است. این هم دلیل دارد؛ صدا و سیما از کارشناسان و جامعه‌شناسان آشنا به مسائل استفاده نمی‎کند.”

کاهش اعتماد شهروندان به صدا و سیما و گرایش آنان به تماشای شبکه‎های ماهواره‎ای در سال‎های اخیر بارها محل بحث بوده است. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی جمهوری اسلامی چندی پیش گفت: “71 درصد شهروندان از ماهواره استفاده می‎کنند.” یک مقام مسوول در نیروی انتظامی نیز اعلام کرده است که 70 درصد کسانی که ماهواره‎های آنان توسط نیروی انتظامی جمع‎آوری می‎شود، بار دیگر تجهیزات ماهواره نصب می‎کنند.

تنزل سرمایه اجتماعی

جامعه ایران را اگر بحرانی ننامیم، یک جامعه «در آستانه بحران» است که شکاف‎های فراوانی در آن وجود دارد. شکاف میان دولت و شهروندان که به صورت عینی و در منازعات سیاسی خود را نشان می‎دهد و یا شکاف میان گروه‎های سیاسی سهیم در قدرت، نمایان‎ترین نمونه‎های شکاف ها در جامعه ایران هستند.

اما در بیرون از ساختار قدرت و سیاست نیز شکاف‎های متعددی را می‎توان به چشم دید. شکاف میان مرکز- پیرامون، شکاف فقیر و غنی، دینداران و غیردینداران و … از جمله شکاف‎های موجود در جامعه ایران به شمار می‎آیند.

در باره چرایی این شکاف‎ها باید توجه داشت که سرمایه اجتماعی و همبستگی اجتماعی در ایران روند کاهشی دارد و «اعتماد اجتماعی» به عنوان یکی از مولفه‎های اصلی سرمایه اجتماعی در ایران آسیب دیده است. در سال‎های گذشته پژوهشگران و صاحب‎نظران نسبت به روند کاهنده سرمایه اجتماعی و به تبع آن اعتماد اجتماعی هشدار داده و از سیاست‎گذاران سیاسی و اجتماعی خواسته‎اند که راهکاری برای این مساله بیابند. افزایش جرایم عمومی و نزاع‎ها، افزایش پرونده‎های ورودی به مراجع قضایی، افزایش تعداد چک‎های برگشتی تنها نشانه‎هایی از کاهش اعتماد اجتماعی در ایران هستند.

می‎توان اعتراض شهروندان بختیاری به سریال سرزمین کهن را نیز یکی از پیامدهای کاهش سرمایه اجتماعی و اعتماد اجتماعی دانست. بختیاری‎ها بر این باورند که صدا و سیمای دولتی که در مرکز قرار دارد، این سریال را به منظور تخریب این قوم ساخته است. بخشی از آنان در شبکه‎های اجتماعی انگشت اشاره را به سمت نام خانوادگی کارگردان سریال نشانه گرفته و نوشته‎اند که این سریال را ترک‎ها برای تخریب بختیاری‎ها تولید کرده‎اند.

خالد توکلی در این باره می‎گوید: “این اعتراض‎ها نشان‎دهنده بی‎اعتمادی شهروندان به صدا و سیما است. وقتی که صدا و سیما تنها از یک گروه کارشناس استفاده می‎کند و به نظر دیگران توجه نمی‎کند، درک درستی از وضعیت جامعه ندارد.”

او غیبت نهادهای مدنی را هم یکی از علل اصلی بروز چنین مسائلی در جامعه می‎داند و می‎گوید: “در غیاب نهادهای مدنی، مردم و حکومت به صورت مستقیم رودروی یکدیگر قرار می‎گیرند در حالی که نهادهای مدنی می‎توانند در چنین مواردی به عنوان حائل عمل کنند.”

توکلی می‎گوید: “در غیاب نهادهای مدنی، نباید از وعده‎ها و برنامه‎های تبلیغاتی نامزدهای انتخاباتی هم غافل شد. آن‎ها معمولا در انتخابات و برای این که رای بیشتری به دست بیاورند بر هویت‎های قومی و منطقه‎ای تاکید می‎کنند و این مساله را برجسته می‎کنند.”

احساس غیرخودی بودن

“با پول نفت ما برنامه تلویزیونی می‎سازند تا ما را تخریب کنند.” نوشته یکی از معترضان به پخش این سریال است. شاید بد نباشد اگر بدانیم که کهگیلویه و بویراحمد رتبه نخست را در تولید سرانه داخلی با احتساب نفت دارد، اما چنانچه نفت را از تولید سرانه داخلی حذف کنیم، این استان نیز در رتبه‎های انتهایی جدول تولید سرانه قرار می‎گیرد.
اما در بررسی شاخص‎های توسعه اقتصادی و اجتماعی کهگیلویه و بویراحمد وضعیت مناسبی ندارد. این استان هنوز هم در شمار استان‎های محروم ایران قرار دارد و به لحاظ رتبه‎بندی کیفیت زندگی یکی از استان‎های انتهایی جدول رتبه‎بندی است.

کهگیلویه و بویراحمد از نظر شاخص توسعه اجتماعی و سرمایه اجتماعی نیز در رتبه‎های انتهایی جدول رتبه‎بندی استان‎های ایران قرار دارد. یافته‎های یک پژوهش نشان می‎دهد که این استان از نظر شاخص سرمایه اجتماعی در رتبه آخر قرار دارد.

این بدان معنا است که این استان علیرغم این‎که نقش زیادی در تولید داخلی دارد، از سرمایه‎گذاری دولت محروم بوده است. وضعیت در لرستان به نسبت کهگیلویه و بویراحمد بدتر است و این استان رتبه نخست جمعیت بیکاران ایران را دارد.
همچنین هفت شهر استان خوزستان از جمله ده شهر نخست به لحاظ رتبه بندی بیکاران در ایران هستند. این در حالی است که خوزستان به لحاظ تولید سرانه داخلی با احتساب نفت دومین استان ایران به شمار می‎آید.

فقدان گفت و گو

صدا و سیما تنها رادیو و تلویزیون سراسری در ایران است که با بودجه عمومی اداره می‌شود و هیچ رقیب دیگری در داخل ایران ندارد. در سال‎های گذشته هم سریال‎های این سازمان با اعتراض شهروندان و گروه‎های صنفی روبرو شده است، اما مسوولان این سازمان توجهی به اعتراض‎ها نکرده‎اند و این برای نخستین بار است که پخش یک سریال را به خاطر اعتراض شهروندان متوقف کرده‎اند.

مسوولان صدا و سیما در برنامه‎های خود بیش از آن‎که به نیازهای مخاطبان توجه کنند، ایدئولوژی بخشی از حاکمیت را محور کار قرار داده‎اند و کارشناسان این سازمان نیز معمولا از یک جریان سیاسی و فکری هستند.

سهم برنامه‎های محلی در شبکه‎های استانی صدا و سیما ایران اندک است و این شبکه‎ها نیز همان مسیر شبکه‎های سراسری را دنبال می‎کنند. روایت‎های صدا و سیما از وقایع تاریخی، سیاسی و اجتماعی عموما روایت‎های یک سویه است و منتقدان این روایت‎ها راهی به رسانه بی رقیب و ثروتمند ایران ندارند.

در چنین شرایطی و هنگامی که راهی برای گفت‎وگوی دو طرفه و فرصت سخن گفتن برای منتقدان فراهم نیست، منتقدان نیز راهکاری غیر از آن‎چه که در ماجرای سریال سرزمین کهن رخ داد، برای خود متصور نیستند.

نظرات وارده لزوما دیدگاه عرصه سوم نیست.